درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر پایه یوگا و ذهن آگاهی

«خواه یک متخصص سلامت روان باشید خواه یک یوگی حرفه‌ای، پذیرش و تعهد درمانی مبتنی بر یوگا، ترکیبی متعادل از خرد و ابزارهای ارزشمند، از هر دوی این‌هاست. ]این کتاب [ارزشمند به‌عنوان یک راهنمای عملی در تمرین‌های حرفه‌ای یا برنامه‌های آموزشی دائمی است که درعین‌حال به‌عنوان راهنمای گام‌به‌گام نیز برای استفادۀ هر فرد، به همان اندازه قابل‌دسترس و ملموس است.»

سخن مترجمان

درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد در دهه 1980 توسط استیون هایز در دانشگاه نوادا مطرح شد. این درمان یکی از درمان‌های موج سوم است. در نسل اول، رویکردهای رفتاری در تقابل با رویکرد روان‌تحلیل‌گری مطرح شد؛ نسل دوم بر نقش باورها، شناخت و نظام پردازش اطلاعات تاکید داشت و بالاخره، درمان‌های موج سوم تحت عنوان کلی «مدل‌های مبتنی بر ذهن‌آگاهی و پذیرش» مطرح شدند. هدف در ACT ایجاد تغییر مستقیم در مراجع نیست، بلکه کمک به مراجع است تا بتواند به روش‌های متفاوتی با افکار، احساسات، خاطره‌ها و تجربه‌های خود ارتباط برقرار کند و قادر باشد تا به طور کامل با یک زندگی معنادار و مبتنی بر ارزش درگیر شود. ریشۀ اصلی رنج بشر و کارکرد ناسازگارانۀ آدمی، عدم انعطاف‌ناپذیری روان‌شناختی است. هدف ACT، افزایش انعطاف‌پذیری روان‌شناختی در زمینه‌هایی است که فرد را از زندگی در راستای ارزش‌های خود باز می‌دارد. این انعطاف‌پذیری روان‌شناختی در ACT  از طریق شش فرایند پذیرش، گسلش، خود به‌عنوان زمینه، در زمان حال بودن، ارزش‌ها و عمل متعهدانه ایجاد می‌شود. راهبردهای مورد استفاده درACT، استعاره‌ای هستند. استفاده از استعاره‌ها، فهم فرایندهای شش‌گانۀ ACT را در مراجع، تسهیل می‌کند. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد در افسردگی، کاهش وزن، درد مزمن، اختلال اضطرابی و وسواس موثر بوده و یکی از درمان‌های نوین شناخته شده در حال حاضر است.

اکت در شکل نوین آن، همانند بسیاری از رویکردهای روان‌شناسی شناختی، متأثر از بافت و زمینه است درواقع بافت، مبحثی بود که روا‌ن‌شناسان شناخت‌گرا را از رفتارگرایان متمایز کرد و همین مبحث بافت، از ویژگی‌های منحصربه‌فرد درمان‌های موج سوم است. با توجه به این ویژگی و تاثیرپذیری ACT از عناصر بافت و زمینه، ACT در فرهنگ‌های گوناگون با تأثر از آن فرهنگ، شکل‌های نوینی به خود گرفته است. اثر حاضر، نمونه‌ای از تاثیرپذیری ACT به‌عنوان یک روش مداخله‌ای درمان، از بودیسم و یوگاست. با توجه به غنای فرهنگ و تمدن ایرانی، امید داریم با بهره‌مندی از پژوهش‌های بومی و به همت پژوهشگران داخلی و یافته‌های نوین، ACT مبتنی‌بر فرهنگ ایرانی را معرفی کنیم و بتوانیم عنوان I-ACT (Iranian ACT) را بدان اختصاص دهیم.

سال‌هاست که یوگا به‌عنوان یک رشتۀ ورزشی وارد ایران شده و در سطح گسترده‌ای آموزش داده می‌شود. اکنون تقریباً نمی‌توان فردی را پیدا کرد که واژۀ یوگا را نشنیده باشد، و اکثر افراد، حداقل چند جلسه‌ای در کلاس‌های یوگا حضور داشته‌اند. بازخورد افراد درمورد یوگا در دو دستۀ کلی می‌گنجد: عده‌ای از افراد آن ‌را تمرین‌های سختی می‌یابند که نیاز به انعطاف بدنی بسیار دارد، لذا پس از چند جلسه انجام یوگا، آن‌ را رها می‌کنند. عده‌ای نیز بالعکس، به دید مناسبات معنوی به آن نگاه می‌کنند و از آنجایی که قصدشان مثلاً کاهش وزن است، ادامه نمی‌دهند. در این بین افرادی هم هستند که شنیده‌اند یوگا برای «آرامش اعصاب» مفید است، اما حضور در کلاس‌های یوگا را چندان آرامش‌بخش نیافته‌اند و گاهی حتی بر اضطراب آن‌ها افزوده شده، زیرا خود را در شرایطی یافته‌اند که ناتوان در انجام حرکت‌ها، تمام مدت کلاس در حال فشار آوردن به خود و مقایسۀ توانایی‌شان با دیگران هستند.

به راستی یوگا چیست، چگونه انجام می‌شود و چه کمکی به انسان می‌کند؟ صادقانه باید گفت که پاسخ به این پرسش آن‌قدر مفصل است که در این مقدمه نمی‌گنجد. لیکن در چند جمله می‌توان توضیح داد که یوگا، نه تمرین‌های نمایشی و سخت است، نه مناسبات آیینی، نه ورزش محض و نه مراقبۀ محض. یوگا یک سبک زندگی است و عبارتست از حضور فعال، با گشودگی و پذیرش در هر لحظه از زمان، مشاهدۀ محتوای ذهن و آنچه در لحظۀ حال در آن جاریست. با این تعریف، لحظه‌ای که شما از مشاهدۀ یک غروب زیبا لذت می‌برید و در ذهنتان هیچ ارزیابی، قضاوت و تحلیلی برای آن ارائه نمی‌دهید، همان لحظه، هر چند کوتاه، یوگا انجام داده‌اید. با این تفاضیل می‌بینیم که کژفهمی‌ها در حیطۀ یوگا سبب شده که افراد نتوانند از مزیت‌های حقیقی آن بهره‌مند شوند. به‌همین‌ترتیب از ذهن‌آگاهی نیز برداشت‌های اشتباه می‌شود. عده‌ای به محض اینکه متوجه می‌شوند پروتکل‌های درمانی اکت مبتنی بر تمرین‌های ذهن‌آگاهی است، آن را رها می‌کنند زیرا نوعی حس بی‌اعتمادی به آن پیدا می‌کنند و فکر می‌کنند درمان از این طریق، سودمند نخواهد بود یا جدی نیست.

 مای‌اکت یا درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد بر پایه یوگا و ذهن‌آگاهی جایی است که در آن، یک به علاوۀ یک، دو نمی‌شود! این پروتکل درمانی، اگرچه تلفیقی از اکت و آموزه‌های یوگاست، لیکن این مجموعه چیزی فراتر از اجزای تشکیل‌دهندۀ خود، یعنی اکت محض و یوگای محض است. مای‌اکت بنای درمان اکت را بر شالودۀ مفاهیم فلسفی یوگا بنا می‌کند، شالوده‌ای محکم با ریشه‌هایی به عمق تاریخ 2400 سالۀ یوگا، یعنی زمانی که اولین متون مربوط به یوگا نگاشته شده است. مای‌اکت، نظریۀ چهارچوب رابطه‌ای اکت را با مفهوم سادهانا در فلسفۀ یوگا پیوند می‌دهد و درمان‌جو را دعوت می‌کند به گسلش از سلطۀ ذهن. از طرف دیگر، در مای‌اکت،مفهوم زمینه‌گرایی کارکردیِ اکت، با فلسفۀ تانتریک (به معنی سیستم یا چهارچوبی در هم تنیده شده که عملکردی خاص دارد) می‌آمیزد تا با یادآوری در هم تنیدگی نیک و بد، زشت و زیبا، خیر و شر و غم و شادی در زندگی بشر، او را به پذیرش مسئولانۀ تمام محتوای ذهنی خود و عمل متعهدانه در جهت ارزش‌های زندگی دعوت کند.

علاوه‌براین دو ستون اصلی اکت که عبارت است از تلفیق نظریۀ چهارچوب رابطه‌ای و مفهوم سادهانا و تلفیق زمینه‌گرایی کارکردی و فلسفۀ تانتریک، بنای پروتکل هشت هفته‌ای اکت را دیگر مفاهیم فلسفۀ یوگا شکل می‌دهند. هر جلسه از پروتکل هشت جلسه‌ای مای‌اکت، یک یا چند مؤلفه‌ از مؤلفه‌های شش‌گانۀ اکت (پذیرش، گسلش، خود به‌عنوان زمینه، در زمان حال بودن، ارزش‌ها و عمل متعهدانه) را در قالب یکی از مفاهیم عمیق فلسفۀ یوگا (دهارانا، سامسکارا، دیانا، کارما، سواروپا، ویپاسانا، کارونا، و سامادی) مطرح می‌کند و از طریق تمرین‌های برنامه‌ریزی شده که عبارتند از مراقبه، آساناهای یوگا (تمرین‌های بدنی یوگا)، تکنیک‌های تنفسی و کار گروهی، مفاهیم اکت را به شکل عملی به مراجع، می‌آموزد. علاوه‌براین تمرین‌ها که متناسب با شرایط گروه‌درمانی یا فردی برنامه‌ریزی شده‌اند، تمرین‌های خانگی نیز برای هر جلسه در نظر گرفته شده که هدف از آن‌ها، ارتقاء سلامت کلی فردی، از جمله بهبود عادت‌های خوردن، خوابیدن، تحرک و روابط بین فردی است.

کتابی که در دست دارید نوشتۀ تیموتی گوردون، جسیکا بروشوک، و استیو فِرِل است. تیموتی گوردون، کارشناس ارشد مددکاری اجتماعی، یک مددکار اجتماعی در کانادا و درمانگر درمان مبتنی بر پذیرش و تعهد (ACT) شناخته‌شدۀ بین‌المللی است. او در درمان اختلال‌های مربوط به وابستگی و سانحه تخصص دارد. جسیکا بوروشوک، دکترای روان‌شناسی بالینی، یک روان‌شناس بالینی متخصص در اختلال‌های مربوط به سلامت، ازجمله چاقی، درد مزمن و کنار آمدن با بیماری‌های مزمن پزشکی است. استیو فرل، مربی بین‌المللی اتحادیۀ یوگای امریکا است. او یوگا آیورودا، آناتومی، بیومکانیک، مراقبه و ذهن‌آگاهی را در سراسر کانادا آموزش‌ می‌دهد. استیو بیش از یک دهه است که در حال مطالعه و تمرین یوگا و مراقبه است.

مطالب این کتاب در سه بخش سازمان یافته است. فصل یک توضیحاتی در مورد رنج بشر ارائه می‌دهد، به دنبال فصل یک، بخش یک آورده شده که خود شامل دو فصل است: فصل دو که تدوین نقشۀ زندگی را مطابق با ماتریس اکتِ کِوین پالک توضیح می‌دهد، و فصل سه که اطلاعاتی برای مربیان یوگا در بر دارد. در بخش دو هشت جلسۀ پروتکل درمانی اکت به همراه تمامی تمرین‌ها و کاربرگ‌ها ارائه شده است؛ و بالاخره بخش سه شامل فصل چهار در مورد ادغام مای‌اکت در جلسه‌های درمان فردی، و فصل پنج در مورد بایدها و نبایدهای مای‌اکت و ملاحظه‌های عملی برای کسانی است که متخصص بهداشت روان نیستند.

کتاب حاضر، کتابی نیست که یک بار خوانده و در قفسه گذاشته شود. این کتاب را می‌بایست «تمرین» کرد. چه تسهیل‌گر یا درمانگر اکت باشید چه مربی یوگا، انجام تمرین‌های این کتاب برای خودتان، همگام با مراجعانتان، به درک بهتر مفاهیم کمک می‌کند. در انتها، توصیه می‌شود که حتما فصل‌های پایانی که مربوط به ملاحظه‌های عملی اجرای این پروتکل است را با دقت مطالعه کنید تا در اجرای آن دچار سوگیری و خطا نشوید. هرگز فراموش نکنید یکی از بزرگترین هدف‌های این کتاب، این پروتکل و تمامِ دیگر پروتکل‌های درمانی اکت، افزایش انعطاف‌پذیری روان‌شناختی است؛ بنابراین، هرجا که مناسب دیدید، تمرین‌ها را متناسب با شرایط خودتان و مراجعتان در آن لحظۀ خاص، متعهدانه و خلاقانه و در جهت ارزش‌ها اصلاح کنید یا تغییر دهید، اما از چهارچوب اصلی مفاهیم خارج نشوید.