اضطراب چیست

ذهن و روان ما انسان‌ها همواره گوش به زنگ علایم خطر است که پیرامون ما وجود دارند و از قوع رخدادهای ناخوشایند یا آسیب‌زننده به ما اگهی می‌دهند. فکر تمام انسان‌های طبیعی مجهز به یک مکانیسم «دوراندیشی» و «پرهیز» است که تا جای ممکن ما را از گزن عوامل گوناگون در امان می‌دارد. در روند یک حادثه‌ی ناخوشایند، نخستین رویداد، عبارت است از «احساس خطر» که موجب تپش قلب، افزایش فشار خون، انقباض عروق پوستی به‌صورت رنگ پریدگی صورت، تندتر شدن سرعت تنفس و انقباض عضلات اندام‌ها می‌شود که مجموعا بدن را برای مرحله‌ی دوم یعنی «گریز» یا «ستیز» آماده می‌سازد.

بنابراین در می‌یابیم که مکانیسم‌های احساس خطر که نوعی «هراس» را در آدمی ‌بر می‌انگیزند، برای بقا و دوام هستی وی ضروری هستند. درحقیقت این مکانیسم‌ها در تمام جانوران وجود دارند ولی چرا اضطراب و نگرانی فقط مختص نوع بشر است؟

اضطراب عبارت است از ترس از یک عامل ناشناخته و نامعلوم که موجب پریشانی فکر و گاه بروز علایم احساس خطر، از جمله تپش قلب و رنگ پریدگی نیز می‌شود. بنابراین در فرایند اضطراب، برخلاف «ترس طبیعی و واقعی» یک عامل حقیقی ترس‌اور یا خطرناک یا آسیب‌زننده وجود ندارد بلکه فقط به‌طور خودکار، ذهن آدمی ‌دچار احساس خطر می‌شود. حالت اضطراب غالبا در هنگام شب، تشدید می‌شود و فردا را از خوابیدن باز می‌دارد و شاید بدین علت که در شب، به علت تاریکی، خودبخود ذهن انسان حساس‌تر و حواس او تیزتر می‌شوند و لذا مغز آمادگی بیشتر برای تولید فرایند «احساس خطر» پیدا می‌کند.

نگرانی را می‌توان یک حالت مزمن و منتشر به شمار آورد که پیشدرآمد اضطراب است. بدنیست در اینجا داستانی فیلسوفانه از ادبیات غرب اشاره کنیم که به گونه‌ی زیبا، اضطراب نگرانی بی‌مورد آدمی ‌را توصیف می‌کند:

«رهگذری به شخصی که در زیر درخت سالخورده‌ای آرمیده بود گفت:

- نمی‌ترسی؟

شخص پاسخ داد:

- از چه؟

شاید درخت بر روی تو فرو افتد.

و شخص پاسخ داد:

- شاید هرگز درخت فرو نیفتد.»

در این تمثیل، تفاوت دو اندیشه‌ی متضاد را که یکی در جهت نگرانی و اضطراب و دیگری در راستای آرامش وارهیدگی است به‌خوبی مشاهده می‌کنید. درحقیقت هرگاه ذهن ما در اثر تنش‌های روانی و استرس‌های عصبی و حوادث ناخوشایند و ناگواری که در زندگی مکررا برایمان رخ می‌دهد از روال عادی خارج شود و حساسیت بیش از حد به رخدادهای آتی و احتمالی پیدا نماید، دچار اضطراب می‌شویم و کم‌کم به حالتی می‌رسیم که فکرمان فقط بر اتفاقات ناگوار یا بیماری‌های لاعلاج و کشنده گواهی می‌دهد و آرامش و امنیت در این میان گم و فراموش می‌شود. هر چه بیشتر نگران شویم، بیشتر احساس‌های خطر و هراس به سراغمان می‌آید و درنتیجه بیشتر در جهت افکار مضطربانه می‌اندیشیم. به همین سبب نویسنده و روان‌شناس معروف «دیل‌کارنگی» شاهکار کلاسیک خود را چنین نامگذاری کرد:

«چگونه نگرانی را سرکوب و زندگی را آغاز نماییم.»

نگرانی، یکی از بزرگ‌ترین دشمنان خلق و خوی نیکوی آدمی ‌است. انسان بسیاری از اوقات خود را صرف نگرانی درباره‌ی موضوعاتی می‌کند که هرگز در زندگی وی رخ نخواهند داد و یا درصورت بروز، هیچگاه آن‌قدر که ما تصور می‌کرده‌ایم ناگوار و مخرب و خانمانسوز یا کشنده نیستند و یا اینکه در پاره‌ای موارد حتی این موضوعات که ذهن ما را به خود مشغول و روانمان را مغشوش و خلقمان را مشوش کرده‌اند، اصلا اهمیت ندارند. به‌طور کلی در تجارب و پژوهش‌های دانشمندان، روانشناسان، جامعه‌شناسان و حتی در گفته‌های بزرگان، می‌بینیم که نگرانی به‌ندرت به آدمی ‌کمک کرده‌ است، حتی در همان موارد اندک نیز که ترس ما بی‌مورد نبوده، نگرانی پیشاپیش، مدد چندانی نتوانسته بکند. در اینجا برای حسن ختام این دیباچه، جمله‌ی زیبای فیسلوف بزرگ فرانسوی، مونتین را بیان می‌کنیم:

«زندگی من سرشار از نگون‌بختی‌ها و بداقبالی‌های دهشتناکی بود که غالبا آن‌ها هرگز اتفاق نیفتاد!»

نگرانی برای ما مضر است

نگران بودن از حوادث ناخوشایند یا خطرناکی که احتمال دارد به وقوع بپیوندند، و هنوز در محیط پیرامون ما نمود ندارد، نه‌تنها برای روح و جسم ما مضر و آسیب‌زننده است بلکه وقت و انرژی ما را نیز هدر می‌دهد. نگرای و اضطراب درحقیقت، به جان خریدن تأملات و بلایا، پیش از بروز آن‌ها است، مشغول کردن ذهن به تصاویر سیاه و نازیبا و ترس‌آور و ناتوان نمودن جسم با تلقینات نادرست.

در سیاهه‌ی زیر، برخی از راه‌های تاثیر سوءنگرانی بر «تفکر»، «رفتار»، «احساسات» و «جسم» آدمی ‌را می‌بینید. تقاضای ما این است که فهرست زیر را به دست مورد توجه و تعمق قرار دهید تا مکانیسم اثرات و زیانهای فرایند نگرانی را دریابید. بدین ترتیب به چگونگی عملکرد نگرانی و تا حد زیادی به نحوه‌ی مقابله با آن واقف خواهید شد.

توجه داشته باشید که تمام این آثار سوء در همه‌ی افراد ظاهر نمی‌شود و هرکس به درجاتی به آن‌ها دچار می‌گردد.