ذهن سوار

واژة استرس را اولین‌بار ‌هانس سلیه[3] به‌کار برد. او را پدر کلمة استرس می‌دانند. ما در ایران، استرس را به معنی تنش می‌دانیم، اما تعریف خود استرس چیست؟

استرس شرایط یا احساسی است که فرد باور دارد از عهدة مجموعه خواسته‌ها و انتظاراتی که از او دارند بر نمی‌آید؛ یعنی استرس زمانی به‌وجود می‌آید که فرد احساس کند خواسته‌ها و انتظاراتی که از او دارند فراتر از توانایی‌های اوست و امکانات و وضعیت مالی‌اش و... نمی‌تواند آن خواسته‌ها و انتظارات را برآورده کند؛ اما در تعریف می‌گوید شرایط و خواسته‌ها. همین دو کلمه در ایجاد استرس تأثیرگذار هستند. شرایط، یعنی منبعی که استرس را ایجاد می‌کند بیرون از ماست. وقتی منشأ استرس بیرون و عوامل بیرونی باشد، می‌گوییم شرایط.

برای مثال، اگر کارمند سازمانی باشید و برای تهیة گزارش کار، ده ساعت زمان نیاز باشد، اما مدیرتان بگوید تا یک ساعت دیگر گزارش روی میز من باشد، شما استرس می‌گیرید. چرا؟ چون خواسته و انتظار مدیر این است که آن کار طی یک ساعت انجام شود، ولی شما نمی‌توانید آن را انجام دهید. پس توانایی و امکانات شما با خواسته‌ای که از شما دارند تطابق ندارد.

مثال دوم: تصور کنید با سرعت در حال رانندگی هستید که ناگهان ماشینی جلوی اتومبیل شما می‌پیچد. در این هنگام شما چه احساسی دارید؟ شما توانایی‌هایتان را می‌شناسید. می‌گویید من ترمز هم بکنم، ماشینم توقف نمی‌کند و به ماشین جلویی برخورد می‌کنم. پس انتظار و خواسته‌ام این است که به ماشین جلویی برخورد نکنم. ولی می‌دانم که حتی اگر ترمز هم بکنم، با ماشین جلویی برخورد می‌کنم. بنابراین، این خواسته‌ام برآورده نمی‌شود و استرس می‌گیرم. در این شرایط ممکن است بتوانید فرمان را بچرخانید و ماشین را رد کنید، ولی به‌هرحال استرس می‌گیرید.

تست ارزیابی شرایط و استرس‌های بیرونی و درونی

به سؤال‌های زیر، از یک تا ده پاسخ دهید.

1- بیشترین میزان استرس را دیگران به من وارد می‌کنند و این تقصیر دیگران است که استرس می‌گیرم.

2- اتفاقات بیرون باعث ایجاد استرس در من می‌شود.

3- برخی مواقع نمی‌دانم باید چه کاری انجام دهم. (استرس گرفته‌اید یا حوصله ندارید و نمی‌دانید چه کاری باید انجام دهید.)

4- با اینکه بارها به مردم تذکر می‌دهم، ولی توجه نمی‌کنند و همچنان باعث استرس من می‌شوند. (یعنی به مردم بیرونی که باعث استرس من می‌شوند، می‌گویم این کار را نکنید، اما آن‌ها گوش نمی‌کنند و بازهم انجام می‌دهند.)

5- احساس می‌کنم نقشی که در زندگی دارم بی‌ارزش و کم است و باید نقش‌های مهم‌تری ایفا کنم.

این موارد، شرایط و استرس‌های بیرونی بودند؛ یعنی اتفاقات بیرون باعث استرس در شما می‌شود. در قسمت بعد از احساسی صحبت می‌کنیم که باعث ایجاد استرس در انسان می‌شود. این احساس مربوط به درون است؛ بنابراین استرسی هم داریم که درونی است. به‌منظور اندازه‌گیری استرس درونی‌تان، به سؤال‌های زیر که دربارة استرس درونی است، پاسخ دهید:

به این سؤال‌ها از یک تا ده پاسخ دهید.

6- وقتی به آینده فکر می‌کنم استرس می‌گیرم.

(فکر می‌کنم که در آینده قرار است چه اتفاقی بیفتد و این فکرم به من استرس می‌دهد. درون خودم می‌گویم: نکند کارم را از دست بدهم.)

7- ناگهان دلشوره می‌گیرم که اتفاقی برای عزیزانم نیفتد (مثلاً نکند مادر و پدرم کرونا بگیرند یا نکند فرزندم بمیرد یا در خیابان تصادف کند و...).

8- گاهی دلشوره دارم و نمی‌دانم از چه چیزی نگرانم.

9- معمولاً منتظر خبر بد هستم.

10- از تجربه‌های جدید استرس می‌گیرم (اگر بخواهیم برای مسافرت به جای جدیدی برویم، من استرس می‌گیرم).

تمام نمره‌هایی که به خود دادید را جمع بزنید.

در پنج سؤال اول، استرس بیرونی و در پنج سؤال دوم، استرس درونی را اندازه گرفتم.

این دو را باهم جمع کنید، حاصل جمع این دو میزان استرسی است که شما دارید.

اگر حاصل جمع نمرة این استرس از پنجاه بالاتر باشد، یعنی اوضاع خوبی ندارید. شما نباید نصف زندگی‌تان را در استرس زندگی کنید. اگر عدد از پنجاه به بالا باشد، یعنی دردهای عصبی مزمن منتظر شماست. در ده یا بیست سال آینده سردردهای مزمن، دل‌دردهای مزمن و... منتظر شما خواهند بود. پس قطعاً باید خودتان را نجات دهید.

اگر میزان استرس درونی‌تان بالاتر بود، پس به تمام صحبت‌ها دربارة استرس درونی باید بیشتر عمل کنید. اگر میزان استرس بیرونی‌تان بالاتر بود، باید به تمام صحبت‌ها دربارة استرس بیرونی بیشتر عمل کنید. گفتیم که استرس دارای منابع درونی و بیرونی است. استرس درونی به معنای پاسخ بدن به عوامل استرس‌زاست. استرس بیرونی به معنای فشار بیرونی و آن اتفاق بیرونی است که عامل استرس‌زاست.

استرس به‌عنوان یک عامل بیرونی

وقتی که یک عامل بیرونی باعث ایجاد استرس در شما می‌شود استرس به‌عنوان یک عامل بیرونی تلقی می‌شود. فرض کنید که هفتة دیگر امتحان دارید و استرس می‌گیرید. این امتحان یک عامل بیرونی است. پس عوامل بیرونی می‌تواند باعث ایجاد استرس در شما شود.

سؤال:

من هفتة دیگر امتحان دارم. چرا الان استرس می‌گیرم؟

چون خوب درس نخوانده‌ام؛ اما اگر خوب درسم را خوانده باشم، استرس نمی‌گیرم. شخصی که خوب درسش را نخوانده باشد، استرس می‌گیرد.

راهکار برای استرس: چون من خوب درسم را نخواندم از امتحانی که دارم استرس می‌گیرم. پس برای امتحانم از قبل درسم را خوب می‌خوانم تا استرس نگیرم.

فرض کنید چکی با مبلغ بالا دارید که دو روز دیگر باید پاس شود. پول هم ندارید و استرس می‌گیرید. اگر شما از قبل می‌دانستید که این چک را دارید و پولش را جمع کرده بودید و به حسابتان می‌ریختید، دیگر استرس نمی‌گرفتید. به همین سادگی.

روزی یکی از دوستانم به من زنگ زد و گفت: «من چک دارم و به پول نیاز دارم. آیا می‌توانی به من پول قرض بدهی تا چکم را پاس کنم؟»

 من آن پول را برای دوستم ریختم تا دو روز دیگر چکش پاس شود. فردا که همدیگر را ملاقات کردیم، هنوز استرس داشت. به او گفتم: «چرا هنوز استرس داری؟ چک را پاس کرده‌ای و مشکلی نداری.»

گفت: «خب، شاید یک چک دیگر زودتر بیاید و بخشی از آن پول را بردارد و آن چک هم برگشت می‌خورد!»

گفتم: «مگر لیست چک‌هایت را نداری؟»

گفت: «نه، وقتی لیست می‌کنم، استرسم بیشتر می‌شود.»

خوب دقت کنید: می‌گفت: «اگر چک‌هایم را لیست کنم، استرس بیشتری می‌گیرم.»

راهکارش این است که ندانم چه زمان‌هایی چک دارم!؟

راهکار: وقتی یک عامل بیرونی استرس‌زاست، وقتی یک ماه دیگر امتحان دارم، من باید خودم را آمادة این امتحان کنم.

وقتی خودم را آماده می‌کنم، استرس من کاهش می‌یابد.

وقتی من امتحان دارم و درسم را می‌خوانم، استرسم کمتر می‌شود. وقتی من چک دارم و پولش را به حساب می‌ریزم، استرسم کمتر می‌شود.

راهکار دوستم این بود که اصلاً نداند چه زمانی چک دارد. این نوعی فرار کردن است. چنین افرادی صورت ‌مسئله را پاک می‌کنند. وقتی کم‌کم عامل استرس زیاد می‌شود، این آدم‌ها بی‌خیال می‌شوند و می‌گویند: کلاً ولش کن، مهم نیست. این فرار کردن‌ها استرس‌های شما را زیاد می‌کند. این آدم دو روز دیگر چک دارد، پول هم به حسابش ریخته، ولی همچنان استرس دارد. ولی اگر چک‌هایش را طبق تاریخ، لیست می‌کرد و تاریخ چک‌هایش را متوجه می‌شد، استرس آن بسیار کم می‌شد و با خیال راحت برای چک‌های دیگرش اقدام می‌کرد.